روابط ایالات متحده آمریکا و جمهوری آذربایجان
امیررضا عباس زاده پژوهشگر مسایل فرهنگی قفقاز در مقاله خود برای اندیشکده ترند نوشته است: در حال حاضر ایالات متحده آمریکا با سرمایه گذاری در بخش خصوصی آذربایجان (بیشتر در بخش های کشاورزی و گردشگری) و بررسی آسیب های اجتماعی و ارائه راهکار های متناسب با محیط (به عنوان مثال مبارزه با قاچاق انسان، بیکاری، کمبود آب در مناطق روستایی، برابری جنسیتی و مشارکت شهروندان در زندگی عمومی) با دولت آذربایجان تعامل دارد. بنگاه های آمریکایی از اصلاحاتی حمایت می‌کنند که به رشد بخش خصوصی و بهبود محیط تجاری کمک می‌کند. همچنین از اصلاحات در قوانین مربوط به ثبت سازمان های غیر دولتی و اجرای آن نیز حمایت به عمل میآید. روند اصلاحات در آذربایجان تدریجی است و احتمالاً در ادامه نیز با سرعت آهستهای پیش خواهد رفت. علاوه بر این، سازماندهی مجدد دولت در بالاترین سطوح در سال 2019 در میان وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های ریاست جمهوری، یک تحول بالقوه برای روابط دوجانبه آمریکا-آذربایجان بود.
اهمیت آذربایجان برای آمریکا
ارزش تبدیل آذربایجان به کشوری دموکراتیک برای آمریکا بسیار زیاد است. دولت آذربایجان در ایجاد تعادل بین شرق و غرب با منابع انبوه گازی به عنوان مزیت اصلی خود ماهر بوده است. یکی از پیچیده‌ترین و جالب‌ترین کشورهای اتحاد جماهیر شوروی سابق، آذربایجان است که در چهارراه یکی از حساس‌ترین مناطق ژئوپلیتیکی جهان، هم مرز با روسیه و ایران و در نزدیکی ترکیه قرار دارد. همچنین این کشور از نظر اتکا به درآمدهای حاصل از صادرات نفت و گاز منحصر به فرد است. به همین نسبت اتکا آذربایجان به آمریکا و مستقل شدن آن از حوزه نفوذ ایران و روسیه برای ایالات متحده اهمیت به سزایی دارد.
آذربایجان از ضعف‌هایی در تعهد به حکمرانی باز و پاسخگو همراه با شکاف ظرفیت در جامعه مدنی، رسانه ها و پیچیدگی صادرات رنج می‌برد. از سوی دیگر دولت آذربایجان نسبت به تلاش‌های آمریکا برای تقویت سازمان‌های جامعه مدنی یا همکاری با احزاب سیاسی نگاه محتاطا‌نه‌ای دارد و آن‌ها را با تلاش های آمریکا در کشورهای همسایه برای «انقلاب‌های رنگی» مرتبط می‌داند.
راهبرد آمریکا برای رسیدگی به این نقاط ضعف از طریق برنامه ریزی دقیق اما انعطاف پذیر، ادغام شده در رشد اقتصادی و دموکراسی، همراه با گفتگو با طرفین توسعه و تأثیرگذاران کلیدی است.
با توجه به احاطه جمهوری آذربایجان توسط قدرت‌های منطقه‌ای، متمایل نگه داشتن آذربایجان به سمت غرب برای منافع امنیت ملی ایالات متحده بسیار مهم بوده است. این منافع ریشه در نقش حیاتی آذربایجان در تقویت اروپای قوی، مرفه و آزاد دارد که در زمینه انرژی مستقل از روسیه باشد. به طور شفاف‌تر می‌توان مطرح کرد که جمهوری آذربایجان توسط آمریکا در مسیری قرار گرفته‌است که با افزایش توان صادراتی خود، جایگزین احتمالی روسیه به منظور تامین سوخت اروپا تلقی شود تا یک اروپای قوی بدون واهمه از وابستگی به روسیه بتواند در جبهه مدنظر ایالات متحده نقش آفرینی کند. همچنین هدف دیگر آمریکا، استقلال سیاسی آذربایجان از همسایگانش است تا روابط محکمی بین آذربایجان و اسرائیل شکل گیرد. نقش آذربایجان به‌عنوان تامین‌کننده اصلی انرژی برای اسرائیل و همسایگان نزدیکش، به‌ویژه گرجستان، عنصر کلیدی ثبات در منطقه از منظر آمریکاست. علاوه بر این، از نظر آمریکا وجود آذربایجان مستقل و باثبات در مرز شمالی ایران به مهار نفوذ ایران در خاورمیانه کمک می‌کند. آذربایجان به‌عنوان یک کشور سکولار و عموماً غرب‌گرا با جمعیتی با اکثریت مسلمان شیعه، می‌تواند به‌عنوان یک الگو در سراسر اوراسیا و خاورمیانه عمل کند، مشروط بر اینکه ایالات متحده و اروپا از مسیر توسعه آذربایجان حمایت کنند.
زندگی برای بسیاری از اقشار مردم آذربایجان همانند کشورهای کم درآمد در آسیای مرکزی است و آن‌ها فشار مهاجرت روستایی را با جمعیت جوان رو به رشدی که فاقد فرصت های شغلی هستند، تجربه می‌کنند.
البته آذربایجان مانند سایر کشورهای وابسته آمریکا، به کمک مالی ایالات متحده نیاز ندارد. در عین حال، اهمیت ژئوپلیتیک آن برای امنیت ملی ایالات متحده قابل چشم پوشی نیست. با ادامه اعمال قدرت روسیه در منطقه، اهمیت آذربایجان برای منافع امنیت ملی ایالات متحده در حال افزایش است.[1]
بررسی برنامه پنج ساله 2020-2025 آمریکا برای آذربایجان نشان می‌دهد آذربایجان در طی یک دوره گذار قابلیت تبدیل شدن به یک متحد باثبات، مستقل، دموکراتیک و مرفه در منطقه را برای ایالات متحده آمریکا دارد.
نتیجه گیری و توصیه ها
جمهوری آذربایجان به دلیل قرار گیری در منطقه ژئوپولیتیک حساس قفقاز جنوبی و در همسایگی ایران و روسیه به عنوان دو دشمن ایالات متحده، از اهمیت بالایی برای آمریکا برخورد دار است. همچنین آذربایجان به دلیل داشتن منابع نفتی عظیم و از سوی دیگر دولت فاسد حاکم، ظرفیت بالایی برای ورود بنیادها و بنگاه های بین المللی آمریکا دارد.
سرمایه گذاری عظیم این بنیادهای آمریکا در این کشور به جهت کنترل فضای عمومی، کاهش وابستگی مردم به ایران و روسیه(خصوصا در مناطق مرزی این کشورها)، کاهش فساد های عیان دولتی و از طرف دیگر وابستگی توسعه آذربایجان به آمریکا می باشد. البته حاکمیت آذربایجان به این سرمایه گذاری ها به دید تردید می نگرد که مبادا این اقدامات پایه های حکومت خاندانی شان را بلرزاند. بنیادها برای مقابله با این تردید، سعه صدر از خود نشان می دهند و سعی دارند تا با همکاری دولت و جلب نظر آن ها طرح های خود را پیش برند. همچنین این بنیادها با کمک به موفقیت دولت مردان جوان که در سال های اخیر جایگزین پیرمردهای روسیه گرا می شوند، به دنبال اعتماد سازی در دولت و ترمیم چهره خود هستند.
بنابراین توصیه می شود جمهوری اسلامی ایران، به مناطق کمتر توسعه یافته جمهوری آذربایجان، خصوصا مناطق هم مرز با خود، توجه ویژهای داشته باشد. در این راستا برای کاهش حساسیت دولت باکو، می توان از ابزار دیپلماسی بهره جست.
[1] https://www.developmentaid.org/donors/view/143802/usaid-azerbaijan
