فراتر از نفت – بررسی روابط چین و جمهوری آذربایجان
میثم نظری عضو اندیشه ورز اندیشکده ترند در مقاله خود در این باره نوشته است: چین در دسامبر ۱۹۹۱ استقلال آذربایجان را به رسمیت شناخت و اندکی پس از آن در آوریل ۱۹۹۲ کانال های دیپلماتیک رسمی با این کشور قفقاز جنوبی برقرار کرد. دو کشور روابط دیپلماتیک نزدیک خود را با دیدارهای متعدد سطح بالا حفظ کرده اند. در سال ۱۹۹۴ حیدر علی اف، رئیس جمهور وقت آذربایجان اولین دیدار خود را از چین انجام داد. به همین ترتیب، الهام علی اف، رئیس جمهور کنونی، از زمان آغاز دوره ریاست جمهوری اش در سال ۲۰۰۳، پنج بار به چین سفر کرده است. برای مثال، سیاست خارجی انرژی محور آذربایجان، دوره ریاستش بر شورای امنیت سازمان ملل و نقش کنونی اش به عنوان رئیس جنبش عدم تعهد و همچنین تلاش هایش برای ایجاد تفاهم بین المللی و حمایت از موضعش در مناقشه با ارمنستان بر سر قره باغ، عوامل احتمالی در تعامل باکو با پکن هستند.
موقعیت آذربایجان در سواحل دریای خزر و به عنوان تنها کشور هم مرز با روسیه و ایران، این کشور را به یک شریک مهم در هر مسیر انرژی، مخابرات یا حمل و نقل تبدیل می کند که به دنبال اتصال اروپا به شرق یا جنوب آسیا است که نه از خاک روسیه و نه از خاک ایران عبور نمی کند. با گسترش مسیرهای ترانزیتی به گرجستان، ایران، ترکیه و روسیه که آذربایجان آن ها را ارتقا داده یا ساخته است، این کشور یک شریک ایده آل برای ابتکار کمربند و جاده چین (BRI)است. از این رو رئیس جمهوری چین در آستانه سی امین سالگرد روابط دیپلماتیک خود خواستار تقویت روابط دوجانبه آذربایجان و چین شده است.
از مشارکت غیر ضروری تا همکاری کامل
اگرچه آذربایجان و چین از نظر تاریخی هم کاری داشته اند، اما تا همین اواخر یکدیگر را شرکای مهمی نمی دانستند.
ابتکار کمربند و جاده چین که در سال ۲۰۱۳ معرفی شد، نقطه عطفی در روابط دوجانبه میان دو کشور بوده است. موقعیت استراتژیک آذربایجان و دریای خزر در اتصال شرق و غرب، آذربایجان را به یک شریک سودآور برای چین تبدیل کرده است. شرکت های چینی راه آهن هایی از چین به بنادر آکتائو (قزاقستان)و ترکمن باشی (ترکمنستان)باز کرده اند. کالاها از این مکان ها با کشتی به باکو و از آنجا به غرب به ترکیه و در نهایت به اروپا منتقل می شوند.
چین مسیرهای تجاری شرق دریای خزر را به هم متصل کرده است و از آنجا کوتاه ترین مسیر به بازارهای غربی از طریق باکو است. چین بندر تجاری بین المللی دریای باکو (به اختصار بندر باکو)را مدیریت می کند که بخشی از منطقه آزاد اقتصادی آذربایجان است. موقعیت استراتژیک این بندر برای یک مسیر پیشنهادی کلیدی ابتکار کمربند و جاده مهم است و اغلب در ارتباط با مسیر بزرگ تر حمل و نقل بین المللی ماوراء الخزر مورد بحث قرار می گیرد. چین نزدیک به ۲ میلیون دلار در تجهیزات بندر باکو سرمایه گذاری کرده و ۷۰ میلیون دلار کمک مالی برای عملیات بندری اختصاص داده است.
بسیاری از تحلیلگران بر این باورند که اهمیت استراتژیک و جغرافیایی بندر باکو قبل از طرح کمربند و جاده بوده و تلاشی آگاهانه از سوی دولت آذربایجان برای جدایی از نفت و گاز بوده است. گسترش بندر توسط دولت آذربایجان در سال ۲۰۰۷ به عنوان راهی برای رهایی اقتصاد از وابستگی به نفت و گاز از طریق توسعه خدمات حمل و نقل و کالا در نظر گرفته شد. چین از این فرصت به نفع استراتژیک خود استفاده می کند.
آذربایجان به عنوان پلی بین چین و ترکیه
در حالی که منافع اقتصادی چین در آذربایجان قابل توجه است، چین نیز روابط خود با آذربایجان را به دلیل پتانسیل ایجاد ارتباط با یکی دیگر از شرکای مهم اقتصادی در منطقه یعنی ترکیه، ارزشمند می داند. آذربایجان نقشی کلیدی در پر کردن شکاف بین ترکیه و چین ایفا می کند که روابط اقتصادی و سیاسی آن در سال های اخیر به سرعت در حال گسترش بوده است.
با وجود سرمایه گذاری های چین در صنعت، انرژی، حمل و نقل و ارتباطات از راه دور در ترکیه، هنوز قراردادهای بزرگی منعقد نشده است. مذاکرات درباره سرمایه گذاری سنگین چین در شبکه راه آهن ترکیه به نتیجه ای نرسیده و مذاکرات برای احداث سومین نیروگاه هسته ای این کشور نیز متوقف شده است.
در گزارش موسسه GLOBSEC، سلجوک چولاکوگلو(Selcuk Cholakoglu) از مرکز مطالعات آسیا – اقیانوسیه ترکیه اعلام کرده است که آنکارا تمایلی به ارائه قراردادهای پرسود به شرکت های چینی که آن ها را رقیب خود می داند، ندارد.
علاوه بر این، اردوغان، رئیس جمهور ترکیه یکی از اولین رهبران جهان بود که به شدت از نقض حقوق بشر در منطقه سین کیانگ چین انتقاد کرد.
آذربایجان با فراهم کردن یک مسیر سریع تر و کارآمدتر برای انتقال کالاها بین دو کشور به پر کردن شکاف بین ترکیه و چین کمک می کند. چین در راه آهن باکو – تفلیس – کارس که یک پروژه بزرگ حمل و نقل است و آذربایجان، گرجستان و ترکیه را به هم متصل می کند، سرمایه گذاری کرده است. انتظار می رود این پروژه حجم تجارت میان این سه کشور را افزایش دهد و همچنین ارتباط مستقیمی بین چین و اروپا ایجاد کند.
علاوه بر این، چین در خط لوله باکو – تفلیس – سیهان نیز سرمایه گذاری کرده است که یک خط لوله بزرگ نفتی است که آذربایجان، گرجستان و ترکیه را به هم متصل می کند.
در نتیجه، آذربایجان می تواند نقش مهمی در پر کردن شکاف بین ترکیه و چین با فراهم کردن یک مسیر سریع تر و کارآمدتر برای انتقال کالاها بین دو کشور و با ایفای نقش به عنوان میانجی بین آن ها ایفا کند.
درهای باز آذربایجان به روی چین
آذربایجان “درهای خود را به روی تجار چینی باز کرده است” که امکان مشارکت اقتصادی قوی تر را فراهم می کند.
الهام علی اف، رئیس جمهوری آذربایجان در سخنرانی سال ۲۰۱۹ خود بر گام هایی که این کشور برای تسهیل هم کاری میان چین و آذربایجان برداشته تاکید کرد. در این زمینه، حذف محدودیت های ویزا برای شهروندان چینی سفر به آذربایجان را تسهیل کرده است و ایجاد هیات های تجاری آذربایجان به چین فرصت های جدیدی را برای هم کاری دو کشور در حوزه های مختلف ایجاد کرده است. همانطور که قبلا گفتم، ما می خواهیم آن ها را به عنوان سرمایه گذار، شریک تجاری و پیمان کار ببینیم. حوزه های زیادی وجود دارد که می توانیم در آن ها هم کاری کنیم. البته شرکت های چینی در آذربایجان از جمله در بخش انرژی فعالیت می کنند. اما من فکر می کنم که این کافی نیست. این موضوع در مورد پروژه های پیمانکاری و تجاری صدق می کند. علی اف در سخنرانی خود با تاکید بر اهمیت تجارت و سرمایه گذاری میان دو کشور گفت: ” من فکر می کنم که ما باید این کار را با هم انجام دهیم و این مساله یکی از اولویت های اصلی ماست.”
این افزایش روابط تجاری دوجانبه بین آذربایجان و چین نشان می دهد که چین از اهرم اقتصادی خود برای کسب نفوذ بیشتر در منطقه استفاده می کند.
روابط اقتصادی
در سال ۲۰۱۵ در طی دیدار رسمی رئیس جمهور علی اف از چین، آذربایجانی ها تفاهم نامه ای را برای ترویج مشترک ابتکار کمربند و جاده چین امضا کردند. میانگین تعهدات مالی رسمی چین بین سال های 2014، سال قبل از امضای تفاهم نامه، و 2016، سال پس از آن، افزایش چشمگیر 28190 درصدی داشته است. تا سال 2017، پنج پروژه BRI به ارزش 54 میلیون دلار در آذربایجان در حال اجرا بود. با این وجود، بر خلاف بسیاری از کشورهای دیگر که در تلاش‌های مرتبط با BRI شرکت می‌کنند، آذربایجان اکثر پروژه‌ها را در خود کشور تامین مالی کرده است. چنین پروژه هایی شامل راه آهن باکو – تفلیس – کارس و ساخت بندر دریایی / تسهیلات تجارت آزاد جدید در دریای خزر در بندر باکو، از جمله ساخت کشتی های جدید اتصال بند باکو به بنادر قزاقستان و ترکمنستان است. این توانایی برای درخواست منابع مالی خود یا جمع آوری سرمایه به تنهایی ممکن است دلیلی باشد که چرا آذربایجان دومین میانگین زمان اجرای پروژه های زیرساختی BRI را در میان کشورهایی با پنج یا بیشتر پروژه های فعال BRI تنها در ۳۰۷ روز دارد. برای مقایسه، نیجریه با پنج یا چند پروژه BRI فعال در ۳۳۳۳ روز، طولانی ترین زمان اجرای متوسط را برای پروژه های زیرساخت BRI دارد.
واقعیت های جغرافیایی آذربایجان و چین را جز لاینفک جاه طلبی های ترانزیت زمینی یکدیگر می سازد. آذربایجان برای تحکیم شرکت های ریلی چین، قزاقستان، آذربایجان، گرجستان، ترکیه، رومانی و لهستان برای کوتاه کردن سفره ای ریلی زمینی، مسیر حمل و نقل بین المللی ماوراء الخزر یا کریدور میانی را راه اندازی کرد. این طرح به دنبال اتصال شرکت های ریلی با کریدور) 2 CR Express) چین است تا شهرهای چین را از طریق راه آهن به کشورهای اروپایی متصل کند. کلید این تلاش، در اکتبر ۲۰۱۷ آذربایجان راه آهن باکو – تفلیس – کارس را افتتاح کرد تا کارس، ترکیه و در نتیجه شبکه ریلی اروپا را به بندر تجارت بین المللی دریای باکو متصل کند که کمی بعد در ژانویه ۲۰۱۸ افتتاح شد. این سیستم کوتاه ترین مسیر ترانزیت شرق به غرب را تشکیل می دهد و سفر بین اروپا و چین را به ۱۲ روز کاهش می دهد. تمایل و تلاش های آذربایجان برای مونتاژ یک شبکه ریلی فراآسیا به این کشور به عنوان یک قطب ترانزیت کالا و موقعیت آذربایجان و منطقه اطراف آن برای بهره مندی از تجارت گسترده با چین، مزیتی استراتژیک می دهد.
تجارت دوجانبه بین آذربایجان و چین 2019-2000 (به میلیون دلار)
در عین حال، آذربایجان فعالانه به دنبال مشارکت چین در پروژه هایی برای کمک به ساخت بخش صنعتی و تنوع بخشیدن به اقتصاد به دور از وابستگی طولانی مدت به تولید نفت و گاز طبیعی است. چنین پروژه هایی کلید توسعه بلندمدت کشور و ایجاد شغل برای جمعیت جوان و رو به رشد آن هستند. بنابراین، از زمان این تفاهم نامه پروژه های مشترک متعددی مانند بسته اقتصادی ۸۰۰ میلیون دلاری در سال ۲۰۱۹ برای افزایش سرمایه گذاری بخش غیرنفتی تصویب شده است. براساس این توافق، شرکت ملی مهندسی برق چین (CNEEC)متعهد شد ۳۰۰ میلیون دلار در یک کارخانه تایر سرمایه گذاری کند و ۸۰۰ شغل جدید در این کارخانه ایجاد کند. از دیگر پروژه های این توافقنامه می توان به یک مجتمع گلخانه ای جدید در منطقه کردامیر(Kurdamir)، پارک های صنعتی کشاورزی، توافقنامه صادرات شراب آذربایجان به چین و یک خانه تجارت آذربایجان در چنگدو چین(Chengdu China) اشاره کرد.
تجارت دوجانبه بین دو کشور افزایش یافته است اما با عدم تعادل. در سال ۲۰۱۹، صادرات آذربایجان به چین ۷۶۰ میلیون دلار ارزش داشت که چین را به ششمین شریک تجاری بزرگ آذربایجان تبدیل کرد. از سوی دیگر، واردات آذربایجان از چین برابر با ۸۲۰ میلیون دلار بوده که آذربایجان را در رتبه ۱۲۱ بزرگ ترین شریک تجاری چین قرار می دهد. علاوه بر این، واردات از چین بین ژوئیه ۲۰۲۰ تا ژوئیه ۲۰۲۱ به میزان ۶۹.۴ درصد و صادرات به چین ۷۰.۷ درصد کاهش یافته است.
تا سال ۲۰۲۳، آذربایجان بزرگ ترین بازار در قفقاز جنوبی برای کالاهای چینی است. آذربایجان اگرچه یک بازار کوچک با استانداردهای چین است، اما در مقایسه با دیگر کشورهای قفقاز جنوبی یک بازار بزرگ است.
حضور قابل مشاهده چین
چین نیز در توسعه بخش مخابرات آذربایجان مشارکت داشته است. شرکت های فن آوری چینی ارائه دهندگان فن آوری هستند که وای فای عمومی رایگان را در باکو، پایتخت آذربایجان فراهم می کنند. حضور چین در آذربایجان را می توان عمدتا در بیلبوردهای تبلیغاتی محصولات چینی در جاده های اصلی باکو مشاهده کرد.
روابط امنیتی
چین نیز به شیوه ای مشابه ارمنستان با آذربایجان درگیر فروش سلاح شده است. در سال ۲۰۱۸، ذاکر حسنوف، وزیر دفاع آذربایجان از خرید بیشتر تجهیزات نظامی – دفاعی چین از جمله تجهیزات الکترونیکی رادیویی و موشک های تاکتیکی کوتاه برد خبر داد. ایلخان شاهین اوغلو از مرکز تحقیقات اطلس در باکو مدعی شد که مسکو نمی تواند به فروش تسلیحات چینی به آذربایجان اعتراض کند زیرا این کشور یک کشور غربی نیست.
مردم و سیاستمداران آذربایجان عموما چین را به دلیل فاصله جغرافیایی با این کشور قفقاز جنوبی، غیر تهدیدآمیز می دانند. با این حال، چین نسبت به گسترش ترکیه در منطقه خزر محتاط مانده است و هرگونه همبستگی پان ترکیسم را احتمالا حمایت از اویغورها در منطقه خودمختار سین کیانگ اویغور چین و در نتیجه تضعیف امنیت چین می داند. آذربایجان و ترکیه از روابط بسیار نزدیکی برخوردارند و چین نگران است که افزایش نفوذ قدرت نرم ترکیه در منطقه خزر بتواند این روابط را به نفع آنکارا تغییر دهد.
نتیجه گیری
به طور کلی، چین حضور قدرتمندی در آذربایجان داشته و از روابط خود با این کشور سود می برد. این به دلیل چندین حوزه کلیدی هم کاری بین دو کشور به ویژه در زمینه های منابع طبیعی، زیرساخت ها و ترانزیت است.
جغرافیای آذربایجان آن را به هر مسیر میانی در سراسر اوراسیا تبدیل می کند. علاوه بر این، این کشور یک کشور ساحلی دریای خزر با ذخایر بزرگ منابع هیدروکربوری اثبات شده است. بنابراین باکو باید تکمیل منطقه آزاد اقتصادی بندر باکو را تسریع کند. بندر باکو در ساحل دریای خزر که تنها ۴۰ مایل با باکو فاصله دارد با امکانات مدرن راه آهن و ارتباطات دریایی، آن را به مکانی ایده آل برای یک منطقه آزاد اقتصادی با فعالیت های مونتاژ و تولید و همچنین لجستیک تبدیل کرده است. تکمیل چشم انداز آذربایجان برای بندر باکو، که شامل یک رژیم حقوقی جداگانه است که بهترین شیوه های حقوق تجاری بین المللی، از جمله جلوگیری از اقدامات ملی سازی و مصادره، و همچنین اجازه معاملات به هر ارز را دنبال می کند، برای سرمایه گذاران چینی جذاب است. تکمیل رژیم حقوقی، جریان سرمایه گذاری مستقیم خارجی چین در این کشور را افزایش خواهد داد و فعالیت های اقتصادی در آذربایجان و شاید در منطقه را نیز گسترده تر خواهد کرد.
علاوه بر این، آذربایجان باید تلاش کند تا پلی برای چین با دیگر بازیگران منطقه ای باشد. آذربایجان پیش از این از طریق رهبری جنبش عدم تعهد علاقه و توانایی خود را برای ایفای نقش در صحنه بین المللی گسترده تر نشان داده است. آذربایجان همچنین در زمینه های اروپایی و اسلامی فعال است. به خوبی می تواند برای آذربایجان در کمک به تسهیل ارتباطات و تفاهم بین چین و منطقه نقش داشته باشد، از جمله اینکه به عنوان پلی بین چین و ترکیه عمل کند.
آذربایجان در حال حاضر یک بازیگر کلیدی در روابط و تجارت ماوراء خزر است و به عنوان یک ارتباط بهینه بین چین و غرب عمل خواهد کرد. زیرساخت قوی و محیط سرمایه گذاری جذاب آن برای شرکت های چینی که به دنبال گسترش در منطقه خزر هستند، مناسب است. آذربایجان باید این چشم انداز را حفظ کند تا از مشارکت چین در منطقه سود ببرد و در عین حال وضعیت اقتصادی خود را نیز بهبود بخشد تا دسترسی خود را به سرمایه گذاران خارجی افزایش دهد.
