واکاوی تطبیقی تجربه روسیه و تحلیل موانع نهادی-سیاسی در جمهوری اسلامی ایران
کیوان محله ای کارشناس اقتصاد بین الملل و عضو هیئت اندیشه ورز اندیشکده ترند در مقاله ای برای این اندیشکده می نویسد: اقتصاد روسیه در سال ۲۰۲۳ رشد ۳/۷٪ داشته و همچنین رشدی بالغ بر ۴٪ نیز در سال ۲۰۲۴ داشت. روسیه در سال ۲۰۲۲ مازاد حساب جاری حدود ۳۷/۷ میلیارد دلاری را ثبت کردو در سه ماه نخست سال ۲۰۲۵ نیز حدود ۱۹ میلیارد دلار مازاد حساب جاری داشت. این حجم از راندمان مثبت اقتصادی و تجارت خارجی زمانی در حال رخ دادن است که سنگین ترین و شدید ترین تحریم های اقتصادی در تاریخ بشریت به این کشور وضع شده است.
بر اساس آمار، تحریم ها از سال ۲۰۲۲ برای روسیه، در تجارت با کشورهای تحریم کننده حدود ۲۵٪ کاهش ایجاد کرده، اما هم زمان تجارت آن با کشورهای ثالث از جمله و مخصوصا چین، هند و ترکیه رشد پیدا کرده است. حال سوال کلیدی این است: روسیه چگونه و چطور موفق به مهار تحریم ها شده است ؟
روسیه با افزایش صادرات انرژی، کنترل شدید بر جریان سرمایه و پول و محور قرار دادن بازارهای جایگزین غیر غربی توانسته تا حد زیادی ضربه تحریم ها را کاهش دهد. همچنین، روسیه در مواجهه با محدودیت های فناوری و واردات، توانسته بیش از ۶۰٪ کالاهای با اولویت تحریمی را در سال ۲۰۲۳ نسبت به سال ۲۰۲۱ تامین کند؛ یعنی یا تولید داخلی و یا واردات جایگزین داشته است.
این کشور توانست، با اقدامات لجستیکی و مالی جایگزین از جمله: کنترل هوشمند سرمایه و افزایش مخارج دولتی نموده تا فرار سرمایه را محدود کند و بیشتر درآمدهای نفتی را حفظ نماید. بدین وسیله، روسیه اثبات کرد که برای کشوری که وابستگی زیاد به صادرات انرژی دارد، ترکیب سیاست تنوع بازار، حمایت از تولید داخلی یا جایگزینی مبداء واردات و سازوکارهای مالی و لجستیکی موازی می تواند مقاومت نسبی و پایدار در برابر تحریم ها ایجاد کند.
به کار گیری این الگو در ایران ممکن است ؟
تولید نفت ایران در فوریه ۲۰۲۵ حدود ۳/۳۰۹ میلیون بشکه در روز بوده و ایران همچنان بیش از ۱۰٪ از ذخایر اثبات شده نفت جهان را دارد. صادرات نفت، میعانات و مشتقات نفتی ایران در ژوئن ۲۰۲۵ به حدود ۱/۷ میلیون بشکه در روز رسیده و حدود ۳/۶ میلیارد دلار درآمد را در یک ماه ایجاد کرده است.
رشد تولید ناخالص داخلی ایران تا آخر سال ۲۰۲۵ بسیار پایین پیش بینی شده است. بر اساس پیش بینی صندوق بین المللی پول، رشد ۰/۳ برای ایران برآورد شده است. پیش بینی ها حاکی از این است که تولید ناخالص داخلی اسمی ایران تا پایان سال ۲۰۲۵ به زیر ۴۰۰ میلیارد دلار خواهد رسید.
ایران نیز همانند روسیه کشوری نفتی است و بخش بزرگی از درآمد دولت از نفت و میعانات تامین می شود، لذا تنوع بازار نفت، حفظ و گسترش جریان صادرات و مدیریت مالی برای ایران و ایرانیان حیاتی است. ایران نیز همچون روسیه می تواند با توسعه روابط اقتصادی با شرکای غیر غربی از جمله چین، روسیه، ترکیه، آفریقا و آسیای میانه، کاهش وابستگی به دلار و نظام مالی غربی و سیستم پرداخت آن، مسیری مشابه و هوشمندی را در مقابله با تحریم ها دنبال کند.
چالش ساختاری ایران برای پیاده سازی الگوی روسی در مهار تحریم ها: بوروکراسی و فساد !
یکی از نقاط ضعف جدی ایران، آن است که حتی وقتی ابزارهای مقاومتی اتخاذ می شوند، بوروکراسی کند و پیچیده، دست و پا گیر بودن قوانین و فساد گسترده، هزینه های پنهانی و آشکار ایجاد می کنند و این موضوع کارایی هرگونه سیاست مقاومتی را کاهش می دهد. برای مثال، گزارش ها حاکی اند که ایران دچار عدم تعادل بزرگ ناشی از سیاست های یارانه ای، مدیریت ناصحیح، نقص در نظام بانکی، هزینه های بالای دولتی و کسری بودحه شده است. فساد و شبکه های واسطه ای تو در تو، مخصوصا در قسمت صادرات نفت و مشتقات آن، می توانند زمینه هدف گیری بیشتر و راحت تری توسط تحریم کنندگان ایجاد کنند. بنابراین، بدون اصلاح بوروکراتیک و کاهش چشمگیر فساد، ایران نمی تواند به طور پایدار از ابزارهای مهار تحریم ها استفاده کند، بلکه ممکن است این ابزارها به افزایش اقتصاد زیرزمینی منجر شود که در طولانی مدت آسیب زا و ناکارآمد خواهد بود.
الگوی روسیه به ایران نشان می دهد که مهار تحریم ها از طریق تاب آوری اقتصادی ممکن است. ایران می تواند از سیاست ها و راه کارهایی بهره گیرد که روسیه به خوبی به کار برده است، اما باید به خوبی و هرچه سریعتر درک کند که بدون اصلاح ساختاری داخلی ( بوروکراسی و فساد )، این سیاست ها به صورت پایدار و به خوبی کار نخواهند کرد. در واقع، تجربه روسیه به ما می آموزد که مقاوم سازی اقتصاد فقط ابزارها و سیاست های بیرونی نیست، بلکه ترکیب آن با حکمرانی چابک، هوشمند و سالم داخلی نیز هست.
